groot avondrood Deilephila elpenor

De opvallende rups van het groot avondrood wordt vaak in tuinen gevonden op fuchsia, kattenstaart en waterdrieblad.
Familie
pijlstaarten (SPHINGIDAE)
Onderfamilie
Macroglossinae / Deilephila elpenor
Groep
Nachtvlinder die nachtactief is
Hoe moeilijk te herkennen
(goed tot redelijk goed te determineren)
Zeldzaamheid

Zeer algemeen. Komt verspreid over het hele land voor. RL: niet bedreigd.

Rode lijst
niet bedreigd

Verspreiding
Vliegtijd
Kenmerken vlinder

Voorvleugellengte: 28-33 mm. Goed herkenbaar aan de roze met olijfgroene voorvleugel met enkele strakke diagonale lijnen en de roze met zwarte achtervleugel. Op het olijfgroene borststuk bevindt zich een tamelijk scherp afgetekend rozerood lijnenpatroon dat zich voortzet in een lengtestreep over het achterlijf. Er is geen verschil tussen het mannetje en het vrouwtje en er is weinig variatie in kleur en tekening.

Kenmerken rups

Tot 80 mm; dik en naar de kop sterk versmald; lichaam bleek okerkleurig en in sommige gevallen groen, sterk gespikkeld en getekend met bruinachtig zwarte schrapjes, maar in mindere mate op de eerste vijf segmenten; op de rugzijde van segment vier en vijf een paar opvallende, niervormige, witgeringde, blaakpaarse 'oogvlekken'; hoorn op segment elf klein; kop donker grijsachtig bruin. De jonge rupsen zijn groen.

Gelijkende soorten vlinder

Zie het klein avondrood (D. porcellus).

klein avondrood
Deilephila porcellus
SPHINGIDAE: Macroglossinae

Gelijkende soorten rups

Wingerdpijlstaart (Hippotion celerio) en klein avondrood (Deilephila pocellus).
N.B.: vergelijk behalve de uiterlijke kenmerken ook de tijd van het jaar waarin de rupsen voorkomen, het habitat en de waardplant(en).

klein avondrood
Deilephila porcellus
SPHINGIDAE: Macroglossinae

wingerdpijlstaart
Hippotion celerio
SPHINGIDAE: Macroglossinae

Vliegtijd en gedrag

Half mei-begin september in één, soms twee generaties. De vlinders worden overdag soms rustend op de waardplant gevonden. Ze vliegen vanaf de schemering en foerageren al vliegend op kamperfoelie en op andere planten met buisvormige bloemen. Ze komen op licht. De zuurstokroze vlinder kan kleuren onderscheiden in het donker. De avondrood heeft ogen met grotere lenzen waarin de afstand die het licht nodig heeft om de receptoren te bereiken is verkort. Hierdoor kunnen ze ultraviolet, geel en blauw detecteren. (Kelber et al, 2003; Johnsen et al, 2006)

Levenscyclus

Imago: half mei-begin september in één, soms twee generaties.
Rups: juni-oktober. De rups foerageert ´s nachts maar komt op mooie dagen soms ook in de namiddag tevoorschijn om op een stengel te rusten en valt dan goed op. Rupsen die op zoek zijn naar een plaats om zich te verpoppen, vallen op door hun grootte en door de opvallende oogvlekken.
Pop: de soort overwintert als pop in een losse cocon in de strooisellaag.

Waardplanten

Vooral wilgenroosje, maar ook springzaad, reuzenbalsemien, wijnstok, waterdrieblad, kattenstaart en teunisbloem; in tuinen geregeld fuchsia.

Habitat

Ruige graslanden (vaak met verstoorde of verbrande grond die gekoloniseerd is door wilgenroosje), struwelen, slootkanten, tuinen, brede bospaden, open plekken in het bos, heiden en duinen.

Zeldzaamheid

Zeer algemeen. Komt verspreid over het hele land voor. RL: niet bedreigd.

België

Algemeen in het hele land. Erg wijdverbreid, maar doorgaans in lage aantallen gemeld.

Mondiaal

Heel Europa, uitgezonderd Noord-Scandinavië en Midden-Spanje. Verder van Klein-Azië tot noordelijk Iran. Niet in Noord-Afrika.

Trend op lange en korte termijn
Onderstaande grafieken tonen de verandering in de talrijkheid van de soort in de loop van de tijd. De eerste grafiek geeft het verloop over de hele periode waarvan we waarnemingen hebben. Omdat de oude gegevens vaak niet erg nauwkeurig zijn (geen aantallen) en incompleet (nadruk op zeldzame soorten) wordt hier de presentie afgebeeld. De tweede grafiek laat het verloop zien van de prestatie van de soort in de laatste dertig jaar. Wat presentie en prestatie precies zijn, en hoe ze worden berekend kunt u lezen op de pagina De berekeningen.
Verspreiding in Nederland in vier perioden
Onderstaande kaartjes tonen de verspreiding binnen Nederland in vier perioden. Hoe groter en donkerder een stip, des te groter was de presentie van een soort in het desbetreffende uurhok (5x5 kilometerhok). Presentie geeft aan in welke mate een soort is over- of ondervertegenwoordigd ten opzichte van de (macronachtvlinder-)fauna als geheel. De berekeningen zijn gebaseerd op gegevens in de Nationale Databank Flora en Fauna.
voor 1950
1950 - 1979
1980 - 1999
2000 - feb 2016
Engelse naam
Elephant Hawk-moth
Duitse naam
Mittlerer Weinschwärmer
Franse naam
le Sphinx de la vigne
Oud Nederlandse naam
avondrood, olifantrups, olifantspijlstaart, olifantsvlinder
Synoniemen
Chaerocampa elpenor, Pergesa elpenor
Toelichting Nederlandse naam

Twee van de pijlstaartsoorten heten avondrood; ze vliegen in de avond en hebben een mooie kleur rood op lijf en vleugels.
Het groot avondrood is de grootste van de twee.

Meer over Nederlandse namen

Toelichting wetenschappelijke naam

Deilephila: deile is avond en phileo is houden van; veel van de soorten binnen dit (vroeger veel omvangrijker) genus vliegen graag in de schemering.
elpenor: Elpenor was een van de figuren uit het gezelschap van Odysseus (Ulysses) en die door Circe werd veranderd in een zwijn. De kleine, intrekbare kop en de smalle thoraxsegmenten van de rups hebben inderdaad wel iets van een varkenskop. De naamkeuze kan beïnvloed zijn door die van D.porcellus.

Auteursnaam en jaartal
(Linnaeus, 1758)
Ondersoorten

Chaerocampa elpenor (Linnaeus, 1758); Pergesa elpenor (Linnaeus, 1758)

Soorten uit dezelfde familie pijlstaarten (SPHINGIDAE)

ligusterpijlstaart
Sphinx ligustri

wolfsmelkpijlstaart
Hyles euphorbiae

wingerdpijlstaart
Hippotion celerio

walstropijlstaart
Hyles gallii

gestreepte pijlstaart
Hyles livornica

klein avondrood
Deilephila porcellus

alle soorten uit deze familie